چالش تضمین سرمایه در بانکداری اسلامی؛ ملاحظات فقهی، ریشه‌یابی و راه‌حل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران

چکیده

تخصیص منابع در بانک‌ها گاه از طریق قراردادهای مشارکتی صورت می‌گیرد که قاعدتاً بانک به‌عنوان صاحب و یا شریک سرمایه گذار باید مخاطره‌های فعالیت اقتصادی را بر عهده بگیرد. از طرفی بانک با ریسک نکول و تأخیر در بازگشت تسهیلات در سررسیدهای مقرر مواجه است، لذا جهت تضمین سرمایه و آرامش خاطر نسبت به بازگشت منابع در سررسید های مقرر، قرارداد اعطای تسهیلات را با شرط ضمان عامل قرین می‌سازد که این شرط از نظر مشهور فقها به دلایلی چون مخالفت با مقتضای عقد و مخالفت با شرع باطل است. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی، چالش فقهی تضمین سرمایه در نظام بانکی را مورد کاوش قرار داده و ضمن ریشه‌یابی به بررسی راهکارهای جایگزین پرداخته است. از نظر نویسنده رویکرد فعلی تضمین سرمایه در نظام بانکی با چالش فقهی جدی روبروست و کوشش‌ها برای خروج از این معضل فقهی موفق نبوده است و در عمل نیز کارایی نداشته و مانع افزایش حجم مطالبات غیر جاری نشده است. ریشه بحث در نقص اعتبارسنجی و نظارت در روند ارائه تسهیلات است که در واقع نوعی تخصص در شناخت امین در قراردادهای مشارکتی و امانی است و در میان راهکارها نیز بیمه تسهیلات به هزینه بانک، نسبت به راهکارهای دیگر با چالش کمتری مواجه است.

کلیدواژه‌ها

ابن ادریس حلی، محمد بن منصور (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن زهرة حلبی، حمزة بن علی (1417ق). غنیة النزوع إلی علمی الاصول و الفروع. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
اردبیلی، مولی احمد (1421ق). مجمع الفائده والبرهان. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
انصاری، مرتضی (1418ق). کتاب المکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
تقی نتاج، غلامحسین؛ و نجف پور کردی، حمیدرضا (1392). بررسی وتحلیل علل افزایش مطالبات معوق بانک نمونه وراهکارهای پیشگیری وکاهش آن. تحقیقات حسابداری و حسابرسی، 4(17)، 134-143.
توکلی، محمد جواد (1392)، سازوکار بانکداری اسلامی. قم: انتشارات بین المللی المصطفی.
جمشیدی، سعید (1379). بانکداری اسلامی. تهران: شکوه اندیشه.
حر ­عاملی، محمد بن حسن (1409ق). تفصیل وسائل­الشیعة إلی تحصیل مسائل­الشریعة. قم: مؤسسه آل البیت علیهم­السلام.
حسینی مراغی، میرعبدالفتاح (1418ق). العناوین الفقهیة. قم: موسسه نشر اسلامی.
حسینی، سید امراله (1396). ضوابط شروط ضمن قرارداد، مطالعه موردی: وجه التزام بانکی. اقتصاد اسلامی، 17(66)، 133-157.
حسینی، سید امراله (1397). امکان سنجی تعزیر مالی مدیون مماطل در نظام بانکداری اسلامی. اقتصاد اسلامی، 18(69)، 201-226.
حکیم، سید محسن (1392). مستمسک العروة الوثقی. نجف: مطبعة الآداب.
خمینی، سید روح­الله (1415ق). کتاب البیع. قم: مؤسسه انتشارات اسلامی.
خمینی، سید روح­الله (1416ق). تحریر الوسیله. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
خوانساری، سید احمد (1364). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: مکتبة الصدوق.
خویی، سید ابوالقاسم (1365). مستند العروة. قم: دار العلم.
خویی، سید ابوالقاسم (1417ق). مصباح الفقاهه. قم: مؤسسه انصاریان.
خویی، سید ابوالقاسم (1418ق). موسوعة الإمام الخویی. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخویی.
رحمانی، محمد؛ و زروندی، نفیسه (1392). شرط ضمان در ید امین. فقه (کاوشی نو در فقه)، 20(87)، 86- 103.
سبزواری، محمدباقر (1417ق). کفایة الأحکام. قم: دفتر نشر اسلامی.
سیوری، مقداد بن عبدلله (1404ق). التنقیح الرائع. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (1410ق). الروضة البهیة فی شرح المعة الدمشقیة. قم: داوری، اول.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (1414ق). مسالک الأفهام فی شرح شرایع الإسلام. قم: موسسه معارف اسلامی.
صدر، سید محمدباقر (1410ق). البنک اللاربوی فی الاسلام. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
صدر، سید محمدباقر (1417ق). اقتصادنا. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، اول.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم (1417ق). العروة الوثقی فیما تعم به البلوی. قم: موسسه نشر اسلامی.
طباطبایی، سید علی (1412ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: موسسه نشر اسلامی.
طوسى، محمد بن حسن (1388)، المبسوط فی الفقه الامامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
طوسى، محمد بن حسن (1390). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
طوسى، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1413ق). قواعد الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: آل البیت(ع).
علامه حلی، حسن بن یوسف (1420ق). تحریرالأحکام. قم، مؤسسه امام صادق(ع).
کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی. تهران، دار الکتب الإسلامیة.
کاتوزیان، ناصر (1386). الزام‌های خارج از قرارداد (ضمان قهری). تهران: دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر (1388). عقود معین. تهران: شرکت سهامی انتشار.
محقق کرکی، علی بن حسین (1414ق). جامع المقاصد. قم: آل البیت(ع). 
مداحی، جواد (1386). آسیب شناسی مطالبات معوق. بانک صادرات ایران، (13) 36-42.
مسلم نیشابوری، ابن حجاج (بی­تا). صحیح مسلم. بیروت: دار الفکر.
مطهری، مرتضی (1384). مجموعه آثار استاد شهید مطهرى‏. تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (1388). مسأله ربا و بانک. تهران: انتشارات صدرا، هفدهم.
مطهری، مرتضی (1389). یادداشتهای استاد مطهری. تهران: انتشارات صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1411ق). القواعد الفقهیة. قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع).
ملاکریمی، فرشته (1394). بررسی روش‌های حل معضل تأخیر تأدیه در نظام بانکداری بدون ربای ایران، با تکیه بر تجارب بانک‌های اسلامی. تهران: موسسه آموزش عالی بانکداری.
مؤتمنی علیرضا؛ و شریفی حسن (1393). صندوق‌های ضمانت و بیمه سرمایه گذاری. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
موسویان، سید عباس (1385). بررسی راهکارهای حل مشکل تأخیر تأدیه در بانکداری بدون ربا. فقه و حقوق، 2(8)، 105-124.
موسویان، سید عباس؛ و میسمی، حسین (1393). بانکداری اسلامی. تهران: پژوهشکده پولی وبانکی.
نایینی، محمد حسین (1373ق). منیة الطالب. تهران: المکتبة المحمدیة.
نجفی، محمد حسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. بیروت: داراحیاء  التراث العربی.
نظرپور، محمدنقی؛ و ملاکریمی، فرشته (1399). بررسی قاعده استیمان و کاربردهای آن در قراردادهای بانکی. اقتصاد و بانکداری اسلامی، 9(30)، 25-47.
هاشمی شاهرودی، سید محمود (1423ق). قرائات فقهیة معاصرة. قم: مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع).
هاشمی شاهرودی، سید محمود (1432ق). کتاب المضاربة. قم: بنیاد فقه و معارف اهل البیت(ع).
  • تاریخ دریافت: 13 آذر 1398
  • تاریخ بازنگری: 07 فروردین 1399
  • تاریخ پذیرش: 07 اردیبهشت 1399