بررسی تطبیقی عفو مجازات توسط ولی امر

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

عفو ولی امر، از جمله نهادهای مهم حقوق جزایی اسلام است که در کنار نهادهایی همچون توبه، رجوع از اقرار، گذشت متضرر از جرم و مرور زمان کیفری، زمینه‌ساز سقوط، تبدیل و یا تخفیف مجازات مجرمین می­گردد. هرچند مذاهب اربعه اهل سنت همچون شیعه اصل این موضوع را پذیرفته­اند اما به لحاظ قلمرو نفوذ عفو حاکم و نیز ادله اثبات کننده این حقّ برای وی، تفاوت‌های اساسی میان فرق اهل سنت از یک طرف و شیعه از طرف دیگر، وجود دارد. پژوهش حاضر، به بررسی تطبیقی اختیار ولی امر در عفو محکومان به انواع سه‌گانه مجازات‌های اسلامی یعنی قصاص و دیات، حدود و تعزیرات پرداخته است.
مشهور فقیهان امامیه اصل اختیار عفو حدود توسط ولی امر را روا شمرده­اند هرچند پیرامون شرایط و گستره آن با یکدیگر اختلاف نظر دارند. در نقطه مقابل، اهل سنت با اتفاق آراء، عفو حدود پس از اثبات نزد حاکم را جایز ندانسته خواه عفو کننده حاکم باشد و خواه مجنیّ علیه و یا ولی او- و وی را موظف به اقامه حد می­دانند. مشهور فقیهان مذاهب خمسه اسلامی هرچند اصل اختیار ولی امر در عفو قصاص و دیات و تعزیرات را پذیرا گشته­اند اما در جزئیات اختلافات عدیده­ای دارند. نگارندگان در ادامه با تقسیم عفو قصاص و دیات به دو فرض وجود ولی خاص دارای صلاحیت استیفاء و فرض فقدان وی، به بررسی حکم مسئله پرداخته، سپس با تنویع تعزیر به حق‌الله و حق‌الناس، حکم عفو ولی امر در هر یک از دو صورت را مورد کنکاش قرار داده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
ابن ادریس حلی، محمد بن منصور (1417ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
ابن انس، مالک (1406ق). موطأ الإمام مالک. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن بابویه، محمد بن علی بن الحسین (1415ق). المقنع. قم: موسّسة الإمام الهادی(ع).
ابن تیمیة، عبدالسلام بن عبدالله (1404ق). المحرر فی الفقه. ریاض: مکتبة المعارف.
ابن حجاج، مسلم (بی­تا). صحیح مسلم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن حجر، احمد بن علی (1406ق). فتح الباری شرح صحیح البخاری. بیروت: دار المعرفة.
ابن رشد، محمد بن محمد (بی­تا). بدایة المجتهد و نهایة المقتصد. بیروت: دار المعرفة.
ابن زهرة، حمزه بن علی (1417ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. قم: مؤسسة  الإمام الصادق(ع).
ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله (1387ق). التمهید لما فی الموطأ من المعانی و الأسانید. مغرب: وزارة عموم الأوقاف و الشئون الإسلامیة.
ابن عبدالکریم العقل، بندر بن عبد الرحمن (1436ق). انقضاء الدعوی العامة بعفو ولی الأمر فی نظام الإجراءات الجزائیة. ریاض: جامعة نایف العربیة للعلوم الأمنیة.
ابن فارس، ابوالحسین احمد (1404ق). مقاییس اللغة. قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
ابن فرحون (بی­تا). تبصرة الحکام فی أصول الأقضیة و مناهج الأحکام. مصر: مکتبة الکلیات الأزهریة.
ابن قدامة، عبد الله بن احمد (1417ق). المغنی. ریاض: عالم الکتب.
ابن مفلح، ابراهیم بن محمد (1400ق). المبدع فی شرح المقنع. بیروت: المکتب الإسلامی.
ابن منظور، جمال الدین محمد (1408ق). لسان العرب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن نجیم، زین العابدین بن ابراهیم (1405ق). الأشباه و النظائر. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن نجیم، زین العابدین بن ابراهیم (بی­تا). البحر الرائق فی شرح کنز الدقائق. بیروت: دار الکتاب الإسلامی.
ابن هشام (1383ق). سیرة ابن هشام. مصر: مکتبة محمد علی صبیح و أولاده.
ابن همام، محمد بن عبدالواحد (بی­تا). شرح فتح القدیر. بیروت: دار الفکر.
ابو داود، سلیمان بن اشعث (بی­تا). سنن أبی داود. بیروت: دار الرسالة العالمیة.
ابو زهرة، محمد (بی­تا). الجریمة و العقوبة فی الفقه الإسلامی. قاهره: دار الفکر العربی.
ابو یعلی الموصلی، احمد بن علی (1410ق). مسند أبی یعلی. جده: دار المأمون للتراث.
ابو یعلی، محمدحسین بن فراء (1362). الأحکام السلطانیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابو یوسف، یعقوب بن ابراهیم (1999م). الخراج. قاهره: المکتبة الأزهریة للتراث.
ابوالصلاح حلبی، تقی الدین بن نجم الدین (1403ق). الکافی فی الفقه. اصفهان: مکتبة أمیر المؤمنین(ع).
اردبیلی، محمد علی (1377). حقوق جزای عمومی. تهران: نشر میزان.
اصبحی، مالک ابن انس (بی­تا). المدونة الکبری. بیروت: دار صادر.
بخاری، محمد بن اسماعیل (بی­تا). صحیح البخاری. قاهره: دار طوق النجاة.
بهنسی، احمد فتحی (1409ق). القصاص فی الفقه الإسلامی. قاهره: دار الشروق.
بهوتی، منصور بن یونس (1402ق). کشف القناع عن متن الإقناع. بیروت: دار الفکر.
بوشهری، جعفر (1376). مسائل حقوق اساسی به انضمام ترجمه قوانین اساسی فرانسه، آلمان، انگلستان، آمریکا و شوروی. تهران: نشر دادگستر.
بی­نا (1378). مجموعه آرای فقهی- قضائی. تهران: مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه.
تبریزی، میرزا جواد (1417ق). أسس الحدود و التعزیرات. قم: بی­نا.
ترمذی، محمد بن عیسی (بی­تا). سنن الترمذی. بیروت: دار إحیاء التراث.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1990م). الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین.
جوینی، عبدالملک بن عبدالله (1401ق). غیاث الأمم فی التیاث الظلم. ریاض: مکتبة إمام الحرمین.
حر عاملی، محمد بن الحسن (1409ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.
حطاب، محمد بن عبدالرحمن (بی­تا). مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل. بیروت: دار الفکر.
خراسانی، محمدکاظم (بی­تا). کفایة الأصول. قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
خلیفی، ناصر علی ناصر (1412ق). الظروف المشدّدة و المخفّفة فی عقوبة التعزیر فی الفقه الإسلامی. مصر: مطبعة المدنی.
خمینی، سید روح­الله (بی­تا). المکاسبالمحرمة. نجف: مطبعة الآداب.
خمینی، سید روح­الله (بی­تا). کتاب البیع. قم: انتشارات اسماعیلیان.
خویی، سید ابوالقاسم (بی­تا). مبانی تکملة المنهاج. نجف: مطبعة الآداب.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1404ق). المفردات فی غریب القرآن. قم: دفتر نشر الکتاب.
رجایی، حسین (1384). اختیار ولی فقیه در عفو محکومان. قم: مرکز پژوهش­های اسلامی صدا و سیما.
زید بن عبدالکریم (1410ق). العفو عن العقوبة فی الفقه الإسلامی. ریاض: دار العاصمة.
شافعی، محمد بن ادریس (1993م). الأم. بیروت: دار المعرفة.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1990م). الملل و النحل. بیروت: دار المعرفة.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (1403ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: دار الهادی للمطبوعات.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (بی­تا). مسالک الافهام. قم: مکتبة بصیرتی.
شوکانی، محمد بن علی (1973م). نیل الأوطار. بیروت: دار الجلیل.
شیرازی، سید محمد (1403ق). الفقه- کتاب الارث. قم: مطبعة سید الشهداء(ع).
صانعی، پرویز (بی­تا). حقوق جزای عمومی. تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.
طباطبایی، سید محمدحسین (بی­تا). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی.
طبری، محمد بن جریر (1939م). تاریخ الطبری. قاهره: مطبعة الاستقامة.
طریحی، فخرالدین (1365). مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
طوسی، محمد بن الحسن (1417ق). الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، محمد بن الحسن (بی­تا). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. قم: انتشارات قدس محمدی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1418ق). مختلف الشیعة. قم: مرکز النشر التابع لمکتبة الإعلام الإسلامی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (بی­تا). تحریر الأحکام. قم: مؤسسة آل البیت للطباعة و النشر.
عمید، حسن (1369). فرهنگ فارسی عمید. تهران: مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر.
عواء، محمد سلیم (1983م). فی أصول النظام الجنائی الإسلامی. قاهره: دار المعارف.
عودة، عبدالقادر (بی­تا). التشریع الجنائی الإسلامی. قاهره: دار التراث.
غامدی، عبدالله عطیة عبد الله (1415ق). أسباب سقوط العقوبة فی الفقه الإسلامی. مکه: جامعة أم القری.
فاضل لنکرانی، محمد (1375). جامع المسائل (استفتائات). بی­جا: بی­نا.
فراز، رجبعلی (1362). عفو عمومی در حقوق جزای ایران و اسلام. (پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی)، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
فودة، عبدالحکم (1994م). انقضاء الدعوی الجنائیة و سقوط عقوبتها. إسکندریة: منشاة المعارف.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1412ق). القاموس المحیط. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
فیومی، احمد بن محمد (1414ق). المصباح المنیر. قم: مؤسسة دار الهجرة.
قرافی، احمد بن ادریس (1994م). الذخیرة. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
قرطبی، محمد بن احمد (بی­تا). الجامع لأحکام القرآن. قاهره: دار الکتب المصریة.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود (بی­تا). بدائع الصنائع. بیروت: دار الکتب العلمیة.
گلپایگانی، سید محمد رضا (بی­تا). مجمع المسائل. قم: دار القرآن الکریم.
ماوردی، علی بن محمد (1409ق). الأحکام السلطانیة. کویت: مکتبة دار ابن قتیبة.
محقق حلی، جعفر بن الحسن (1373). شرایع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
مرداوی، علی بن سلیمان (بی­تا). الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مرغینانی، علی بن ابی­بکر (بی­تا). الهدایة شرح البدایة. بیروت: المکتبة الإسلامیة.
مروارید، علی­اصغر (1410ق). سلسلة الینابیع الفقهیة. بیروت: مؤسسة فقه الشیعة.
معرفت، محمّدهادی (1377). ولایت فقیه. قم: مؤسسة فرهنگی انتشاراتی التمهید.
مفید، محمد بن محمد (1410ق). المقنعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر (1376). مجموعه استفتائات جدید. قم: مدرسة الأمام علی بن أبی طالب(ع).
منتظری، حسین­علی (1406ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة. تهران: المرکز الإسلامی للدراسات الإسلامیة.
نبراوی، نبیل عبدالصبور (1416ق). سقوط الحق فی العقاب. قاهره: دار الفکر العربی للطباعة و النشر و التوزیع.
نجفی، محمدحسن (1362). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
نووی، محیی­الدین بن شرف (بی­تا). المجموع فی شرح المهذب. قاهره: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
هاشمی شاهرودی، سید محمود (1375). کاوشی درباره اختیار ولی امر در عفو کیفرها. مجله فقه اهل بیت(ع).
هاشمی، سید محمد (1375). حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران. قم: مجتمع آموزش عالی قم.
  • تاریخ دریافت: 14 دی 1397
  • تاریخ بازنگری: 25 خرداد 1398
  • تاریخ پذیرش: 25 تیر 1398