پژوهش‌نامه فقه اجتماعی

عنصرشناسی بیع (نقد فقهی - حقوقی ماده 338 قانون مدنی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار حقوق خصوصی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

3 فارغ التحصیل کارشناسی ارشد حقوق خصوصی دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

چکیده

برای تحقق عقد بیع در نظام حقوقی ایران، وجود پاره­ای از عناصر ضروری است. قانون‌گذار کوشیده است تا این عناصر را در ماده (338) قانون مدنی گرد آورد. بر این اساس، در ماده یاد شده در مقام تعریف عقد بیع آمده است: «بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم». مطابق این ماده، عناصر بیع عبارت‌اند از: «تملیکی بودن»، «معاوضی بودن»، «عین بودن موضوع»، «قابلیت ثمن قرار گرفتن هر مال» و «معلوم بودن ثمن». از آن رو که تعریف مذکور در برشمردن عناصر بیع از دقت نظر کافی برخوردار نیست، نوشتار حاضر تلاش می­کند تا با رویکرد توصیفی - تحلیلی ضمن بیان ایرادات وارد بر آن، عناصر عقد بیع در نظام حقوقی ایران را بر اساس حقیقت عرفی آن احصا نماید و ابهامات موجود در این باره را مرتفع سازد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
قانون مدنی افغانستان مصوب (1355) شمسی.
قانون مدنی ایران.
قانون مدنی بحرین مصوب (2001) میلادی.
قانون مدنی سوریه مصوب (1949) میلادی.
قانون مدنی عراق مصوب (1950) میلادی.
قانون مدنی قطر مصوب (2004) میلادی.
قانون مدنی کویت مصوب (1980) میلادی.
قانون مدنی لیبی مصوب (1953) میلادی.
قانون مدنی مصر مصوب (1984) میلادی.
قانون معاملات مدنی عمان مصوب (2013) میلادی.
قانون موجبات و عقود لبنان مصوب (1932) میلادی.
ابن ادریس، محمد بن منصور (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن حمزه، محمد بن على (1408ق). الوسیلة إلى نیل الفضیلة. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
اراکی، محمدعلی (1415ق). کتاب البیع. قم: موسسه اسماعیلیان.
امامی، سید حسن (1340). حقوق مدنی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
انصاری، مرتضی (1415ق). المکاسب. بیروت: موسسة الأعلمی للمطبوعات.
ایروانی، باقر (1380). دروس تمهیدیة فی الفقه الإستدلالى. قم: المرکز العالمى للعلوم الإسلامیة.
بجنوردى، سید محمد (1401ق). قواعد فقهیه. تهران: مؤسسه عروج.
بدرى، تحسین (1428ق). معجم مفردات أصول الفقه المقارن. تهران: المشرق للثقافة و النشر.
بهبهانى، محمدباقر (1310ق). رساله عملیه متاجر وحید بهبهانى. تهران: به همت حاج شیخ رضا تاجر تهرانى.
بهجت، محمدتقی (1426ق). جامع المسائل. قم: دفتر آیت الله بهجت.
تبریزى، جواد (1416ق). إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1382). صد مقاله در روش تحقیق علم حقوق. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1383). مقدمه عمومی علم حقوق. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1387 (الف)). اساس در قوانین مدنی (المدوّنة). تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1387 (ب)). علم حقوق در گذر تاریخ. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1393). قوه قدسیه. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (بی­تا). مجموعه محشی قانون مدنی. تهران: گنج دانش.
حائری شاهباغ، سید علی (1376). شرح قانون مدنی. تهران: گنج دانش.
حسینى عاملى، سید محمدجواد (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حکیم، سید محسن (بی­تا). نهج الفقاهة. قم: انتشارات 22 بهمن.
خمینى، سید روح­الله (1418ق). کتاب البیع. تقریرات خرم‌آبادى. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
خمینی، سید روح­الله (1421ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
خویى، سید ابو القاسم (1410ق). منهاج الصالحین. قم: نشر مدینة العلم.
خویی، سید ابوالقاسم (بی­تا). المستند فی شرح العروة الوثقى (قسم الإجاره). بی­جا: بی­نا.
راوندى، قطب الدین (1405ق). فقه القرآن. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
الزرقاء، مصطفی (1420ق). عقد البیع. بیروت: دارالقلم.
زمانیان، صدرالدین (1368). دستور زبان فارسی. تهران: انتشارات علوی.
سبزوارى، سید عبدالأعلى (1413ق). مهذب الأحکام. قم: مؤسسة المنار.
سیستانى، سید على (1417ق). منهاج الصالحین. قم: دفتر حضرت آیة الله سیستانى.
شهید اول، محمد بن مکى (1410ق). اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة. بیروت: دار التراث الدار الإسلامیة.
شهیدی، مهدی (1386). عقود معین 1. تهران: انتشارات مجد.
شهیدی، میرزا فتاح (1375ق). هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب. تبریز: چاپخانه اطلاعات.
شیخ الشریعة، فتح‌الله (1398ق). رسالة فی تحقیق معنى البیع. قم: دار الکتاب.
شیخ طوسى، محمد بن حسن (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة
طباطبایى، سید تقى (1413ق). عمدة المطالب فی التعلیق على المکاسب. قم: کتابفروشى محلاتى.
عبده بروجردی، محمد (1380). حقوق مدنی. تهران: انتشارات طه.
عدل، سید مصطفی (1342). حقوق مدنی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
علامه حلى. حسن بن یوسف (1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
علامه حلى، حسن بن یوسف (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
علامه حلی، حسن بن یوسف (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
فاضل مقداد، جمال الدین (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى
فخر المحققین، محمد بن حسن (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
فیومى، احمد بن محمد (بی­تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: منشورات دار الرضی.
قاسمی، محسن (1382). انتقال مالکیت در عقد بیع. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
قمی سبزوارى (1421ق). جامع الخلاف و الوفاق. قم: زمینه سازان ظهور امام عصر(عج).
قنواتی. جلیل؛ وحدتی شبیری. سید حسن؛ و عبدی پور. ابراهیم (1379). حقوق قراردادها در فقه امامیه. تهران: انتشارات سمت.
کاشف الغطاء، احمد (1423ق). سفینة النجاة و مشکاة الهدى و مصباح السعادات. نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
کاشف الغطاء، محمدحسین (1426ق). الفردوس الأعلى. قم: دار أنوار الهدى.
کوه کمرى، سید محمد (1409ق). کتاب البیع. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
کاتوزیان، ناصر (1373). معاملات معوض عقود تملیکی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان، ناصر (1388). قانون مدنی در نظم کنونی. تهران: انتشارات میزان.
گلپایگانى، سید محمدرضا (1399ق). بلغة الطالب فی التعلیق على بیع المکاسب. قم: چاپخانه خیام.
محقق ثانى، على بن حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل البیت(ع). 
محقق حلى، نجم الدین (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محقق داماد، سید مصطفی (1391). قواعد فقه بخش مدنی (مالکیت/مسئولیت). تهران: مرکز نشر علوم انسانی.
محمدى خراسانی، على (1385). شرح کفایة الأصول. قم: الإمام الحسن بن علی(ع).
محمدی خراسانی، علی (1387). شرح اصول فقه. تهران: انتشارات دار الفکر.
مدنی، جلال الدین (1385). حقوق مدنی. تهران: انتشارات پایدار.
مصطفوی، سید محمدکاظم (1423ق). فقه المعاملات. قم: موسسۀ النشر الإسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر (1425ق). أنوار الفقاهة (کتاب البیع). قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع).          
موسوی قزوینى، سید على (1424ق). ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
میرزاى قمى، ابوالقاسم (1427ق). رسائل المیرزا القمی. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
نائینى، میرزا محمدحسین (1373ق). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب. تهران: المکتبة المحمدیة.
نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
هاشمی شاهرودى، سید محمود (1426ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع). قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع).
یزدى، سید محمدکاظم (1409ق). العروة الوثقى. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
Code civil du Québec (1994).
Code civil Français (1804).
Code des obligations Suisse (1911).
Colin, Amroise et Captant, H (1932). Droit civil Français. Paris: Dalloz.
German Civil Code (1896)
Gross, Bernard (1987). Le Droit de la vente. Paris: Presses Universitaire de France.
Malaurie, Philippe et Aynès, Laurent (1988). Cours de droit civil Les contrats spéciaux. Paris: Cujas.
پژوهش‌نامه فقه اجتماعی
دوره 7، شماره 14 - شماره پیاپی 14
مرداد 1398
صفحه 141-160
  • تاریخ دریافت: 12 آبان 1397
  • تاریخ بازنگری: 05 اردیبهشت 1398
  • تاریخ پذیرش: 05 تیر 1398