بازپژوهی فقهی – حقوقی در تقسیم اعمال حقوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

3 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

طبق نظر مشهور فقها، درصورتی‌که تحقق یک عمل حقوقی علاوه بر انشاءِ ایجاب، نیازمند انشاءِ قبول نیز باشد، عقد نامیده می­شود و در غیر این صورت ایقاع خواهد بود. در این پژوهش با بررسی آموزه­های فقهی، چهار مورد از معیاری‌هایی که می‌توان در عقد یا ایقاع بودن عملی به آن‌ها استناد کرد تبیین شده و نظریه حصر اعمال حقوقی مورد نقد قرار گرفته و امکان افزودن قسم سومی به آن اثبات شده است.
بر اساس یافته­های این تحقیق، با این استدلال که اگر در تحقق عمل حقوقی و ترتب آثار و ثمرات آن صرف ایجاب کافی باشد، آن عمل ایقاع است و چنانچه علاوه بر آن، نیازمند قبول به معنای اخص باشد عقد خواهد بود. اما درصورتی‌که صرف ایجاب جهت تحقق ماهیت عمل حقوقی کفایت کند و تنها ترتب آثار و ثمرات آن منوط به ابراز رضایت از سوی طرف مقابل باشد، این مورد را می‌توان به‌عنوان قسم سوم از اعمال حقوقی مطرح نمود و از آن با عنوان ایقاع خاص یاد کرد. این نوع تقسیم‌بندی آثار متعددی را به دنبال دارد که مهم­ترین آن رفع اختلاف فقها و حقوق­دانان در خصوص عقد یا ایقاع بودن بسیاری از اعمال حقوقی از قبیل وصیت، وقف، ضمان، وکالت و جعاله است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم
ابن عباد، اسماعیل (1414ق). المحیط فی اللغه. بیروت: عالم الکتاب.
ابن فارس، احمد (1404ق). معجم مقائیس اللغة‌. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.
ابن منظور، ابوالفضل (1414ق). لسان العرب‌. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
اصفهانى، محمد حسین (1418ق). حاشیة کتاب المکاسب. قم: أنوار الهدى.
انصاری، مرتضى (1415ق). کتاب المکاسب. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
انصاری، مرتضى (1421ق). صیغ العقود و الإیقاعات. قم: مجمع اندیشه اسلامى.
بروجردى، آقا حسین طباطبایى (1413ق). تقریرات ثلاث. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
جزائرى، سید محمد جعفر (1416ق). هدى الطالب فی شرح المکاسب. قم: مؤسسة دار الکتاب.
جوهرى، اسماعیل بن حماد (1410ق). الصحاح - تاج اللغة وصحاح العربیة. بیروت: دار العلم.
حائری، محمد حسن؛ و انصاری حقیقی، محمد حسین (1391). پژوهشی تطبیقی در دیدگاه امام خمینی در ماهیت ایجاب و قبول و آثار فقهی و حقوقی آن. آموزه­های فقه مدنی، 3(5)، 107-122.
حسنى، هاشم (بی­تا). نظریة العقد فی الفقه الجعفری. ‌بیروت: منشورات مکتبة هاشم.
حکیم، سید محسن (1416ق). مستمسک العروة الوثقى. قم: مؤسسة دار التفسیر.
خمینى، سید روح اللّه (1404ق). زبدة الأحکام. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
خمینى، سید روح اللّه (1420ق). ‌‌الرسائل العشرة‌. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
خمینى، سید روح اللّه (1425ق). تحریر الوسیله (علی اسلامى: مترجم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
خمینی، سید روح الله (1421ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خوانسارى، محمد (بی­تا). الحاشیة الأولى على المکاسب. بی­جا.
خورسندیان، محمد علی؛ و ذاکری­نیا، حانیه (1388). واکاوی اراده، قصد و رضا در فقه اسلامی و حقوق ایران. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 1(1)، 73-99.
خویى، سید ابو القاسم (1417ق). مصباح الفقاهة‌. قم: انصاریان.
زنجانى، سید موسی (1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز‌.
سبحانی، جعفر (1373). فرهنگ معارف اسلامی. تهران: نشر کومش.
سبزوارى، سید عبد الأعلى (1413ق). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسه المنار.
سیوری، مقداد بن عبد الله (1403ق). نضد القواعد الفقهیة على مذهب الإمامیة. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
شاهرودی، سید محمود، و دیگران (1426ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع). قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع).
شهید ثانى، زین الدین (1412ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.
شهید ثانى، زین الدین (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
شیخ مفید، محمد بن نعمان (1413ق). المقنعه. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید (ره).
طریحى، فخر الدین (1416ق). مجمع البحرین. تهران: کتابفروشى مرتضوى.
طوسى، ابوجعفر (1387ق). ‌المبسوط فی فقه الإمامیة‌. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
عبد الرحمان، ‌محمود (بی­تا). معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه. بی­جا.
علامه حلّى، حسن بن یوسف (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
فیومى، احمدبن محمد (بی­تا). ‌المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: منشورات دار الرضی‌.
قمى، سید تقی (1413ق). ‌عمدة المطالب فی التعلیق على المکاسب.‌ قم: کتابفروشى محلاتی.
قنواتی، جلیل (1378). رابطه قصد و رضا در اعمال حقوقی با تأکید بر دیدگاه امام خمینی. روش شناسی علوم انسانی، 6(20)، 85-107.
کاشف الغطاء، محمدحسین (1359ق). تحریرالمجله. نجف: المکتبة المرتضویة‌.
محقق کرکى، على بن­حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل البیت.
مطهرى، مرتضی (بی­تا). فقه و حقوق( مجموعه آثار). بی­جا.
مغنیه، محمدجواد (1421ق). ‌فقه الإمام الصادق (ع). قم: مؤسسه انصاریان‌.
میرزای قمى، محمد بن حسن (1413ق). جامع الشتات فی أجوبة السؤالات‌. تهران: مؤسسه کیهان‌.
نائینى، محمد حسین (1373ق). ‌منیة الطالب فی حاشیة المکاسب‌. تهران: المکتبة المحمدیة‌.
یزدى، سید محمد کاظم (1419ق). ‌العروة الوثقى فیما تعم به البلوى. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
یزدى، سید محمد کاظم (1422ق). العروة الوثقى مع تعالیق الإمام الخمینی‌‌. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
یزدی، سیدعباس (1410ق). نموذج فی الفقه الجعفری‌. قم: کتابفروشى داورى‌.
  • تاریخ دریافت: 14 مرداد 1397
  • تاریخ بازنگری: 21 شهریور 1397
  • تاریخ پذیرش: 06 آذر 1397